زمین شناسی بجستان
واحدهای سنگی منسوب به پالئوزوئیک شامل سازندهای سردر (کربونیفر) و جمال (پرمین) است.
واحد C s (سازند سردر) :
رخنمون سازند سردر درکوه قراول واقع درشمال بجستان مشاهده میشود. این واحد در این ناحیه ازشیلهای سبز خاکستری رنگ با لایه‌هایی از ماسه‌سنگ و ماسه‌سنگ کوارتزیتی به رنگ قهوهای تا خاکستری مایل به سفید تشکیل یافته است. انتساب این مجموعه به سازند سردر به دلیل تشابه سنگ شناسی و واقع شدن در زیر سازند جمال است .
واحد P j ( سازند جمال)
لایههای مربوط به سازند جمال درارتفاعات شمالی بجستان ( کوه قراول ) رخنمون دارد. در این منطقه، این سازند با یک سری لایه آهکی با ضخامت تقریباً متوسط ، به رنگ خاکستری شروع می شود و بر روی آنها واحدهای آهکی- دولومیتی قهوه ای رنگ قرار می‌گیرند. این مجموعه توسط رگه های کلسیتی ثانویه درجهات مختلف قطع شدهاند. درشمال شرق روستای سوسناری و شمال غرب آبادی چهارطاق نیز واحدی رخنمون دارد که همانند کوه قراول، درجهات مختلف توسط رگههای کلسیتی و سیلیسی قطع شده است و این احتمال وجود دارد که مجموعه مذکور قابل انطباق با واحدهای رسوبی تشکیل دهنده کوه قراول در شمال بجستان بوده و معادل سازندهای سردر و جمال باشد
واحدهای سنگی منسوب به مزوزوئیک با توجه به شواهد فسیلی بیشتر مربوط به کرتاسه پسین هستند و شامل سنگ آهک، سنگ آهک ماسهای، کنگلومرا، ماسه سنگ، مارن و آهکهای ضخیم لایه میباشند که به سه واحد K 1 , K 2 , K 3 تفکیک گردیدهاند.
واحد K 1 (کرتاسه پسین):
این واحد درشمال روستای سوسناری (بی بی غیبی) رخنمون دارد . در این منطقه، واحد مذکور بیشتر شامل آهک و آهکهای ماسه ای فسیل داراست. در این مجموعه سنگی فسیلهای فراوانی از دوکفه‌ای‌ها به خصوص هیپوریت و فسیلهای خارپوستان و سفالوپودها دیده میشود. واحدهای مذکور به شدت گسله بوده و توالی سنگ‌شناسی آن بهم ریخته است.
واحد K 2 (کرتاسه پسین):
به طورکلی واحد K 2 شامل لایه های کنگلومرائی– ماسه سنگی درقاعده و آهکهای با لایه‌بندی منظم و مارن دربخش فوقانی است که بهترین رخنمون آن دردامنه شمالی کوه چاه چول واقع است. دراین منطقه واحد K 2 ، به صورت دگرشیب و با کنگلومرائی قاعده‌ای، بر روی واحدهای اسلیتی زرد و سبزرنگ منسوب به واحد mcs قرارگرفته است. این بخش کنگلومرائی که دارای تناوب‌هایی با ماسه سنگهای قرمز رنگ است، مجموعا ً ضخامتی بین 30 تا70 متر دارد که به سمت غرب کوه چاه چول، ضخامت آن افزایش مییابد. قطعات تشکیل دهنده کنگلومرای مذکور را قلوه های آهکی، ماسه سنگی، کوارتزیتی و چرتی با اندازه های درحد میلی مترتا حدود 20 سانتی متر تشکیل میدهد که توسط یک سیمان ماسهای قرمز رنگ به هم متصل شده اند. این کنگلومرا از لحاظ جورشدگی ضعیف و به لحاظ گردشدگی درحد متوسط است. بخش ماسه سنگی موجود هم، به رنگ قرمز بوده و بعضاً حالت میکروکنگلومرائی پیدا می کند. برروی این واحدهای آواری قاعده ای، لایههائی از ماسه سنگ آهکی و سپس آهکهای لایه لایه قراردارد که توسط یک بخش مارنی قرمز تا زرد رنگ به ضخامت حدود 5 تا 7 متر پوشیده شده اند. این بخش مارنی، ظاهرا ً پایان بخش سکانس رسوبی واحد K 2 است ، بدلیل آن که خود توسط لایههای آهکی خاکستری تا کرم رنگ صخره ساز منسوب به واحد K 3 پوشیده شده است .
واحد K 3 (کرتاسه پسین):
این واحد بیشتر شامل سنگ آهکهای ضخیم لایه تا متراکم و توده ای صخره ساز ریفی به رنگ کرم تا خاکستری است که دربرخی نقاط تحت تأ ثیر محلولهای غنی از اکسید آهن، به رنگ صورتی تا قرمز درآمده اند. واحد مذکور از لحاظ فسیلی غنی بوده و فسیل هیپوریت (دوکفه ای) در آن به وفور دیده میشود. برخی دوکفهای های دیگر و نیز فسیلهای گاستروپود ا درآن مشاهده میشود. وجود فرامینیفرها ی موجود دراین رسوبات حاکی از سن کرتاسه پسین برای این توالی رسوبی است.
ترکیب سنگ‌شناسی این واحد در بیشتر مناطق مشخص و شامل سنگ آهکهای متراکم زرد تا خاکستری است، با این توضیح که درب رخی قسمتها، به آهکهای ماسه ای مارنی به طور محلی تغییر رخساره می دهد. واحد K 3 ، در بیشتر مناطق بر روی واحد آهکی– مارنی بخش فوقانی واحد K 2 قرار میگیرد. این تماس بیشتر به صورت گسل و راند گی میباشد . آثار این راندگی را میتوان به صورت برش گسلی درقاعده واحد K 3 مشاهده نمو د .
واحدهای سنگی منسوب به سنوزوئیک بطور عمده حاصل فعالیتهای ماگمایی ترشیری هستند که بصورت سنگهای آذرین بیرونی و درونی درمنطقه برونزد دارند .
• سنگهای آتشفشانی
واحد T ba (بازالت – آندزیت:)
فعالیتهای آتشفشانی با ترکیب بازالت– آندزیت درمنطقه ای به وسعت 4×4 کیلومترمربع به صورت تپههای کم ارتفاع درشمال تلخابوند قابل مشاهده است . بافت این سنگها ریز بلور است. ترکیب غالب آنها بازالت – آندزیت میباشد، رنگ سیاه متمایل به سبز دارند و بیشتر به صورت گدازه هستند.
واحد T vc1 ( کنگلومرای آتشفشانی):
روی سنگهای آتشفشانی با ترکیب آندزیت- بازالت واحد کنگلومرایی قرار گرفته است که قطعات آن را بیشتر آندزیت – بازالت تشکیل میدهند و بطور خیلی محدود دارای قطعات سنگهای کربناته است. این کنگلومرا درشمال روستای تلخابوند رخنمون دارد و ضخامت آن کمتر از 20متراست.
واحد T ad ( آندزیت – داسیت ) :
روی کنگلومرای آتشفشانی ( T vc 1 ) سنگهای آتشفشانی با ترکیب آندزیت- داسیت قرار گرفتهاست. رخنمون واحد آندزیت- داسیتی، درشمال روستای حسن آباد در منطقهای به وسعت 20 کیلومترمربع قابل مشاهده است.
واحد T vc2 (کنگلومرای آتشفشانی):
بر روی سنگهای آتشفشانی با ترکیب آندزیت – داسیت، کنگلومرایی قرار دارد که بخش اعظم قطعات آن را آندزیت و داسیت تشکیل میدهد. این کنگلومرا درشمال جاده سوسناری به خارفیروزی رخنمون بسیار خوبی دارد. دراین منطقه روی کنگلومرای مذکور سنگهای آتشفشانی با ترکیب داسیت قرار گرفته است.
واحد T da ( داسیت – آندزیت):
برروی واحد کنگلومرایی( T vc2 ) گدازه داسیتی قرارگرفته است (مسیر جاده سوسناری به خارفیروزی). بافت سنگ پورفیری ریز بلور و رنگ آن قهوهای تیره است. ضخامت این گدازهها کمتر از 10 مترمیباشد.
واحد T rf ( توف ریوداسیتی):
درشرق روستای خارفیروزی برروی گدازه داسیتی، توف ریوداسیتی با ضخامتی حدود10 مترقرارگرفته است. این توف دارای رنگ سفید تا سفید متمایل به سبز و دارای لایه بندی منظم است.
واحد T d (داسیت):
بر روی واحد توفی ( T rf )، گدازه داسیتی قرارگرفته است. بافت سنگ بسیار دانه ریز و رنگ آن قهوهای تیره است. آثارجریان سیلیس دربعضی نقاط وجود دارد.
داسیتها بیشتر ارتفاعات منطقه خارفیروزی را تشکیل میدهند. ضخامت گدازههای داسیتی بیش از 40 متر است.
واحد T rh (ریوداسیت):
در شرق ورقه بجستان و درشمال مسیر راه آهن، گدازه ریوداسیتی رخنمون یافته است. رنگ این سنگها صورتی تا قهوهای میباشد. بافت سنگ دانه ریز و میزان بلورهای درشت کمتر از 15 درصد است. توپوگرافی این مناطق بیشتر به شکل تپه ماهور است.
• تودههای نفوذی ترشیری
واحد T g :
این تودهها در شرق بجستان درگسترهای به وسعت 8 کیلومترمربع رخنمون دارند. بافت این تودهها بیشتر گرانولار است. میزان بیوتیت 2 تا 4 درصد و آمفیبول 5/0 تا 3 درصد است. آلکالی فلدسپات به رنگ صورتی مشاهده میشود. ترکیب توده گرانیت تا گـرانودیوریت در بخشهای مختلف تغییـر میکند. میزان بیوتیت در واحد گرانیتی بیشتر از گرانودیوریتی است. این توده ها حالت استوک دارند .
واحد T mz :
توده های هورنبلند کوارتز مونزونیت و مونزودیوریت پورفیری در شمال و شرق گرانودیوریت- گرانیت (T g) رخنمون دارند. گسترش این توده در نقشه 5/3 ×5/4 کیلومتر مربع است. بافت این تودهها گرانولار و پورفیری است. تغییرات بافتی و ترکیبی دراین واحد نسبتا ً زیاد است که درمقیاس نقشه قابل تفکیک نیست . گاهی قطعات زینولیت به رنگ سیاه متمایل به سبز دراین سنگها مشاهده میشود .
واحد T md :
واحد T md شامل مجموعه ای از مونزونیت، آلکالی گرانیت و به میزان محدود گرانیت است. این توده در شرق Tmz رخنمون دارد. بافت این تودهها پورفیری است و به صورت استوک و دایک رخنمون دار ند .
واحد T ms :
این واحد نیز شامل لاتیت، دیاباز و آلکالی مونزونیت است. بافت این سنگها پورفیری است. تودهها به حالت استوک و دایک رخنمون دارند .
• کواترنر:
نهشتههای کواترنری در سرتاسر منطقه گسترش داشته و به صورت ناهمساز بر روی واحدهای قدیمیتر قرار گرفتهاند. این نهشتهها جوانترین رسوبات منطقه بوده و شامل نهشتههای آبرفتی قدیمی و مخروط افکنههای قدیمی ( Q t1 )، نهشتههای آبرفتی جوان و مخروط افکنههای جوان ( Q t2 )، آبرفتهای سخت نشده بستر آبراههها و رودخانهها ( Q al )، پهنههای رسی Q c ) ) و پهنههای نمکی ( Q s )، شامل رس، مارن، سیلت و گچ به رنگ روشن است.
• واحدهای با سن غیر مشخص
واحد mcs :
در شمال تودههای نفوذی شـرق بجستان، مجموعهای از متاچرت ، اسلیت ، کـوارتزیت، آهک کریستالین نازک لایه و متاآرژیلیت رخنمون دارد. ضخامت بخش متاچرتی بیش از 30 متر است. چرت در محیط آرام دریائی و درشرایط رسوبگذاری شیمیایی تشکیل شده است. منشاء سیلیس این چرتها مرتبط با فعالیت آتشفشانهای دریائی بوده است. از آنجاییکه این مجموعه در یک پنجره تکتونیکی رخنمون دارد، بنابراین سنگهای آتشفشانی درمنطقه مشاهده نمیشوند. واحدهای چرتی بیشتر درب خش غربی رخنمون دا شته و به سمت شرق اسلیت و کالک فیلیت ها دیده می شوند.
آثار دگرگونی ناحیه ای در چرتها به صورت خطواره قابل مشاهده است. با عنایت به ضخامت قابل توجه چرتهای سفید متمایل به سبز ، دگرگونی ناحیهای و شیلهای آ هکی دگرگون شده و نظر به اینکه سازندهای جمال (پرمین) و سردر (کربونیفر) که در نزدیکی این مجموعه رخنمون دارند ، فاقد دگرگونی ناحیه ای هستند ، بنابراین رخداد دگرگونی ناحیه ای بایستی قدیمی تر از کربونیفر باشد .
واحد lc :
در محدوده جنوب نقشه (غرب روستای خارفیروزی) تناوبی از سنگ آهک و چرت رخنمون دارد. آهک دارای رنگ خاکستری و چرت به رنگ سیاه متمایل به قهوهای است. ضخامت این مجموعه بیش از 30 متر و کنتاکت آن با دیگر واحدها گسلی است.
واحد cm :
درجنوب روستای تلخابوند یک واحد کنگلومرائی با کنتاکت گسلی برروی اسلیت رخنمون دارد که بسیار جالب وحائزاهمیت است. اسلیتها در زون گسلی به شدت برشی شده و با فاصله به شدت چین خوردهاند. در زون گسلی بلوکهای سنگ آهکی و اسلیت مشاهده میشود. ابعاد بلوکهای آهکی به چند متر میرسد. عرض زون گسلی گسترش نسبتاً زیادی دارد. به نظر میرسد که چند نوع گسل و با فعالیتهای مختلف دراین زون واقع شدهاند.
این واحد سنگی در نزدیک زون گسلی ظاهری گنایس مانند دارد. قطعات سنگ آهک در اندازههای مختلف دراین واحد سنگی مشاهده میشود. قطعات متاچرت نیز فراوان هستند. سیمان این سنگ سیلیسی و بسیار سخت است.
براساس قطعات چرت، اسلیت، آهک و تودههای نفوذی سن این واحد احتمالا مربوط به اواسط ترشیری بوده است و در اصل نوعی کنگلومرا است که در زون گسل تراستی، حالت جهت یابی در آن تشکیل شده است.
منابع:
[1] ع. عاشوری، م.ح. کریمپور، س. سعادت، نقشه زمین شناسی 1:100000 بجستان، مرکز تحقیقات ذخایر معدنی شرق ایران، دانشگاه فردوسی مشهد
[2] ج. افتخار نژادو همکاران ، 1977، نقشه زمین شناسی 250000/1 فردوس، انتشارات سازمان زمین شناسی و اکتشافات معدنی کشور
